Trudno ocenić skalę samego przedsięwzięcia badawczego – uważa się, że liczba rękopisów utraconych może przewyższać liczbę kodeksów zachowanych nawet kilkadziesiąt razy. Jednak możliwości uchwycenia takiego zbioru są niemożliwe nie tylko z racji braku samych źródeł, ale także braku źródeł pośrednich, przynoszących informacje o rękopisach. Niezbędne jest zatem zastosowanie możliwie jak najszerszego formularza badawczego, w którym uwzględnione i poddane analizie zostaną wszelkie informacje o pojedynczych rękopisach.
Rękopisy te nie funkcjonowały jednak w próżni, ale powstawały i funkcjonowały w konkretnych środowiskach; stanowiły część konkretnych księgozbiorów instytucjonalnych i prywatnych. w konsekwencji gromadzenie informacji o rękopisach to gromadzenie informacji o księgozbiorach i ich właścicielach. Wobec braku samych kodeksów niezbędne jest zastosowanie metody retrogresywnej odnoszącej się właśnie do księgozbiorów. Za punkt wyjścia przyjmuje się aktualny – w wypadku księgozbioru istniejącego – stan zachowania konkretnej kolekcji, a otrzymane wyniki są następnie konfrontowane z informacjami z wcześniejszych spisów czy katalogów zbioru przed momentem zniszczenia. Jest to jednak możliwe tylko w wypadkach, gdy: 1. analizujemy księgozbiór istniejący, 2. dysponujemy odpowiednim i szczegółowym opisem księgozbioru przed momentem zatraty części zbioru. Tymczasem w większości wypadków mamy do czynienia z kolekcjami nieistniejącymi; co więcej w obu wypadkach zniszczeniu lub rozproszeniu ulegały nie tylko same rękopisy, ale także cały materiał pomocniczy, jak kartoteki, spisy czy katalogi.
W konsekwencji cele takiej rejestracji informacji o rękopisach zniszczonych i rozproszonych, w ramach projektu „Manuscripts Lost”, można sformułować następująco:
- Zestawienie listy instytucjonalnych i prywatnych księgozbiorów (istniejących i nieistniejących), w których znajdowały się rękopisy średniowieczne;
- Zestawienie i szczegółowa analiza opisów rękopisów średniowiecznych.
W dalszej perspektywie ta dwutorowość badań, po zestawieniu z opisami rękopisów zachowanych i poloników, umożliwi stworzenie katalogu idealnego książek funkcjonujących w średniowieczu.
Uwzględnione zostaną księgozbiory instytucjonalne i kolekcje prywatne z obszarów ujętych w granicach historycznych państwa polskiego (Królestwa Polskiego, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, II Rzeczypospolitej), ale także terenów sąsiednich (głównie Śląska i Pomorza Zachodniego), które znalazły się w obrębie powojennych granic Polski. Wobec zmian granic państwowych w dziejach szerokie ujęcie geograficzne jest uzasadnione, ponadto umożliwi ono obserwację i analizę konkretnych problemów badawczych np. transmisji kodeksów z i do kolekcji znajdujących się w danym momencie poza granicami Polski.
W zbiorze Deperdita przyjęto następujące etapy badawcze:
- Rejestracja księgozbiorów funkcjonujących od okresu średniowiecza (określenie stanu istnienia – istniejący, nieistniejący; stan opracowania księgozbiorów – spisy i inwentarze, cechy charakterystyczne książek – znaki proweniencyjne, oprawa itp.).
- Analiza spisów książek i wyodrębnienie rękopisów średniowiecznych.
- Rejestracja i opracowanie naukowe rękopisów z danego księgozbioru.
W konsekwencji materiał został uporządkowany według ostatniego miejsca przechowywania konkretnego rękopisu, by następnie – po przedstawieniu losów całej kolekcji – przejść do opisów poszczególnych rękopisów. Wobec zróżnicowania podstawy źródłowej – często są to materiały wtórne (opisowe), niezbędne jest odnotowanie wszystkich możliwych informacji – często sprzecznych ze sobą, z przywołaniem źródła.
Jerzy Kaliszuk
Ilustracja: Biblia Sacra (Liber Generationis), rękopis Warszawa, Biblioteka Narodowa Lat.F.v.I.32, k. 6 (źródło: SAWICKA, Stanisława, ‘Les principaux manuscrits à peintures de la Bibliothèque Nationale de Varsovie, du Château Royal et des Bibliothèques: des Zamoyski à Varsovie, du Séminaire de Płock et du Chapitre de Gniezno,’ Bulletin de la Société Française de Reproductions de Manuscrits à Peintures, Paris, 19:1938, pl. II)
