Projekt „Manuscripta.pl – Inwentarz dziedzictwa narodowego w zakresie rękopisów średniowiecznych” uruchomiony został jesienią 2017 r. Finansowany jest z grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (nr rej. 11H 16 0084 84). Jego celem jest stworzenie narzędzia internetowego, portalu integrującego wszystkie dotychczasowe dokonania naukowe poświęcone rękopisom średniowiecznym, służącego wszystkim badaczom zainteresowanym tą tematyką oraz oferującego podstawowe informacje i ciekawostki szerokim rzeszom osób zainteresowanych polskim dziedzictwem kulturowym.
Podstawą takiego portalu musi być rejestracja wszystkich zabytków podpadających pod kategorię rękopisów tzw. bibliotecznych powstałych do ok. 1530 r. Rękopis biblioteczny to nic innego jak książka rękopiśmienna, czyli ta, która pełniła rolę dzisiejszej książki drukowanej, tyle że przed wynalazkiem ruchomej czcionki. Przełomowe wydarzenie, jakim było pojawienie się „czarnej sztuki”, nie usunęło natychmiast w cień książki rękopiśmiennej. Proces ten trwał dosyć długo, w niektórych krajach nawet kilka wieków. Badania wykazały, że zmiany znamionujące odejście od obyczajów średniowiecznych w formie książki rękopiśmiennej na ziemiach polskich utrwaliły się dopiero w drugiej ćwierci XVI wieku. Dlatego w kwerendach prowadzonych na potrzeby Manuscripta.pl przyjęliśmy cezurę roku 1530, jako zamykającą okres średniowiecznej książki rękopiśmiennej. Nie można jednak zapominać, że jest to granica umowna.
W ramach projektu postanowiliśmy zebrać informacje na temat średniowiecznej książki rękopiśmiennej w każdej jej postaci. Tak więc o ile podstawę materiałową całości przedsięwzięcia stanowi baza danych gromadząca informacje na temat kodeksów zachowanych w publicznych i niepublicznych zbiorach polskich, to jednak nie pominęliśmy trzech innych filarów wiedzy na temat historii książki na ziemiach polskich: fragmentów, poloników w zbiorach zagranicznych i informacji o rękopisach zaginionych.
Drugi filar naszego projektu to fragmenty książek już nieistniejących zachowane w postaci luźnych poszytów, adligatów, wyciętych dla celów kolekcjonerskich iluminowanych inicjałów lub ilustracji, oraz fragmentów makulaturowych użytych jako elementy opraw późniejszych książek, uszczelnień instrumentów muzycznych itp. Fragmentów tych jest bardzo dużo. Dotychczas, zwłaszcza te zachowane w oprawach, były powszechnie lekceważone; do tego stopnia, że nieraz w trakcie napraw introligatorskich po prostu je usuwano i wyrzucano. Niemniej, jak ważne potrafią one przechowywać treści zaświadcza przykład Kazań świętokrzyskich. Trzeci filar projektu stanowi rejestracja kodeksów rękopiśmiennych o polskiej proweniencji przechowywanych w zbiorach zagranicznych. Projekt ma również na celu zbieranie wiadomości archiwalnych i znajdujących się w literaturze przedmiotu o rękopisach utraconych. Ta ostatnia kategoria stanowi czwarty filar naszego przedsięwzięcia.
Burzliwe dzieje polskich zbiorów bibliotecznych podyktowały specyficzną kolejność zadań Zespołu. Rabunek i zaniedbanie charakterystyczne dla wieków XVIII i XIX, w wieku XX uzupełniły jeszcze bezprzykładne zniszczenia czasów drugiej wojny światowej oraz rozgardiasz i brak profesjonalizmu ze strony decydentów tuż po zakończeniu działań wojennych. W latach późniejszych, chociaż zabezpieczono podstawowe warunki przechowywania bibliotecznych zbiorów specjalnych, komunistyczne władze funkcjonowały w swoistym rozdarciu między zrozumieniem niezwykłej wagi najstarszych zabytków polskiej kultury umysłowej a „kościelnym” ich charakterem. O ile pierwszy z tych aspektów był chętnie eksponowany, o tyle drugi powodował zakłopotanie i niezdecydowanie w sprawie nadania badaniom nad nimi priorytetowej rangi. Wszystko to spowodowało, że polski zasób rękopisów średniowiecznych do roku 2017 nie tylko nie był zbadany i opisany, lecz nawet w dużej mierze pozostawał nierozpoznany. W tych warunkach prywatna inicjatywa kilkorga badaczy (którzy później weszli w skład zespołu i współpracowników Manuscripta.pl) znalazła wsparcie najpierw ze strony dyrekcji IHN PAN a następnie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, co zaowocowało obecnym projektem.
Pierwszy etap prac, przewidziany na lata 2017-2022, obejmuje zarejestrowanie w oparciu o kwerendy przeprowadzone in situ i wprowadzenie do bazy danych podstawowych informacji na temat wszystkich zachowanych w Polsce kodeksów rękopiśmiennych. Procedura ta obejmuje stworzenie tzw. opisów skróconych (datacja, materiał piśmienny, język lub języki głównych części, liczba kart, wymiary) oraz nadanie unikatowych numerów MSPL. Posiadanie tego numeru przez dany zabytek oznacza pewność, że w chwili nadania kodeks istniał ponad wszelką wątpliwość, albowiem przyjęte zasady rejestrowania kodeksu pozwalają na przydzielenie numeru MSPL tylko w wyniku autopsji. Prowadzona jest także rejestracja fragmentów oraz kwerendy w literaturze, nakierowane na gromadzenie bibliografii poszczególnych zabytków, a także informacji na temat rękopisów zaginionych i zniszczonych. Odrębne pole poszukiwań stanowią polonika, których stale rosnąca lista powstaje w oparciu o publikowane inwentarze i katalogi zbiorów obcych, a także inwentarze internetowe i biblioteki cyfrowe.
W dalszych latach przewidziane jest coraz bardziej szczegółowe inwentaryzowanie kodeksów polskich oraz systematyczne kwerendy w zbiorach zagranicznych. Poważnym problemem nie tylko logistycznym lecz także metodologicznym jest opracowanie fragmentów. Różnorodność materiałów należących do tej kategorii powoduje konieczność dywersyfikacji podejścia. Inaczej opracowywać należy bowiem poszyty i adligaty, inaczej wycięte z kodeksów iluminacje, a jeszcze inaczej drobne kawałki pergaminu lub papieru, na których widnieje drobny kawałek tekstu lub zdobnictwa. W zakresie opracowywania fragmentów nawiązany został kontakt roboczy ze szwajcarskim projektem badawczym Fragmentarium, afiliowanym przy Uniwersytecie we Fryburgu.
Projekt realizowany jest w Instytucie Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN przy współudziale Instytutu Sztuki PAN, Instytutu Badań Literackich PAN i Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W skład zespołu Manuscripta.pl wchodzą następujące osoby:
dr Irina Chachulska, Instytut Sztuki PAN, Warszawa
mgr Agnieszka Fabiańska, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
dr hab. Jerzy Kaliszuk, prof. PAN, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
dr Mateusz Marszałkowski, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
mgr Karolina Piszczałka, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
dr Paulina Pludra-Żuk, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
dr Hanna Rajfura, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
dr hab. Jacek Soszyński, prof. PAN, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa – kierownik projektu
mgr Sławomir Szyller, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa
Ponadto z zespołem współpracują:
dr hab. Agnieszka Borysowska, Książnica Pomorska w Szczecinie
dr Michał Broda, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
ks. dr Tomasz Garwoliński, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” i Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
dr Dominika Grabiec, Instytut Sztuki PAN, Warszawa
inż. dypl. Jan Hieronymus, Berlin (IT)
dr Brian Krostenko, University of Notre Dame, Indiana, USA
mgr Łukasz Krzyszczuk, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
dr hab. Jakub Kujawiński, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
dr Michał Kulecki, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa
dr Agata Larczyńska, PAN Biblioteka Gdańska
dr hab. Mieczysław Mejor, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa
dr Wojciech Michalski, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego, Lublin
dr Piruz Mnatsakanyan, Instytut Matenadaran im. św. Mesropa Masztoca, Erywań
† dr hab. Angelika Modlińska-Piekarz, Katolicki Uniwersytet Lubelski
s. Elżbieta Oszajca, Biblioteka Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Lublinie
dr Adam Poznański, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
ks. dr Michał Sołomieniuk, Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
dr Alicja Szulc, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu
dr Ryszard Tatarzyński, Kraków
dr Jan Paweł Woronczak, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
mgr Krystyna Wyszomirska, Książnica Kopernikańska w Toruniu