Począwszy od konfliktów szwedzko-polskich w XVII wieku poszczególne tomy, jak i całe księgozbiory stały się łupem wojennym. Straty polskich bibliotek były szczególnie znaczące z powodu rosyjskich represji po powstaniach narodowych w XVIII i XIX wieku i wywiezienia wielu księgozbiorów do Petersburga oraz spustoszeń, jakie przynieśli Niemcy w czasie II wojny światowej. Ponadto sekularyzacja klasztorów w XIX wieku spowodowała rozproszenie zbiorów, których przedstawicieli możemy spotkać w różnych bibliotekach w całej Europie i poza nią (w Stanach Zjednoczonych i w Nowej Zelandii).
I wreszcie zmiana granic Polski po II wojnie światowej sprawiła, że liczne polskie kolekcje znalazły się poza granicami Polski, podczas gdy inne, o niepolskim pochodzeniu, weszły do zbiorów współczesnych polskich bibliotek.
Próby zebrania informacji o średniowiecznych polonikach w zagranicznych bibliotekach nie są nowością, ale wszystkie dotychczasowe projekty ograniczały się do rejestracji ksiąg rękopiśmiennych właściwych dla danej biblioteki lub okolicy[1]. W ramach projektu Manuscripta.pl po raz pierwszy dążymy do systematycznego zbierania informacji, a nie ograniczania zakresu naszych badań do konkretnej miejscowości, budując regularną bazę danych i prezentując nasze wyniki w Internecie.
Termin „polonik” (polonicum) ma wiele różnych znaczeń, w zależności od przyjętego kryterium: może więc być polonik ze względu na twórcę dzieła (osobę narodowości polskiej lub z Polską związaną), język, w którym zostało napisane (w tym wypadku polski), treść (czyli teksty, które w całości lub fragmencie dotyczą Polski) a także ze względu na proweniencję (tzw. kryterium terytorialne)[2] – i tylko to ostatnie kryterium ma zastosowanie w tym projekcie. Bierzemy więc pod uwagę rękopisy średniowieczne, które w pewnym momencie historii były obecne w polskiej sferze kultury, a obecnie znajdują się w posiadaniu zagranicznych właścicieli. Wbrew częstym praktykom za granicę chronologiczną przyjmujemy rok 1550. Ograniczamy nasz obszar zainteresowań do tzw. rękopisów bibliotecznych (to jest z wyłączeniem materiałów administracyjnych i sądowych). Przez historycznie polską sferę kulturową należy rozumieć tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów i terytoria zależne w granicach z 1525 roku oraz tereny objęte nowymi granicami Polski po 1945 roku. Mamy więc na myśli tereny należące do współczesnych państw: Rzeczypospolitej Polskiej, Białorusi, Estonii (częściowo), Litwy, Łotwy, Rosji (enklawa obwodu kaliningradzkiego i smoleńskiego) oraz znacznej części Ukrainy.
Sławomir Szyller
[1] Podsumowanie dotychczasowych przedsięwzięć zob. TAFIŁOWSKI, Piotr, ‘Rejestracja rękopiśmiennych i drukowanych poloników. Problem wciąż otwarty,’ Roczniki Biblioteczne, 58:2014, 87-100 [Dostęp]
[2] Zob. MIECZKOWSKA, Halina, ‘«Polonicum» – definicja pojęcia, zakres doboru materiału, zastosowanie w bibliografii,’ Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi, 9:2015, 21-29 [Dostęp]
Ilustracja: Mathilda, Epistula ad Misegonem II Poloniae Regem, rękopis Düsseldorf, Universitäts- und Landesbibliothek Ms. C 91, f. 2v