prof. UAM dr hab. Jakub Kujawiński, Wydział Historii UAM
Zawód komentator. Wariatywność i powtarzalność w komentarzach Mikołaja Treveta OP (ok. 1258-po 1334)
W zachowanej spuściźnie angielskiego dominikanina Mikołaja Treveta (ok. 1258–po 1334) najliczniej reprezentowane są komentarze. Na uwagę zasługuje nie tylko ich liczba, lecz także różnorodność komentowanych dzieł. Nie zaskakuje obecność w dorobku dominikańskiego autora komentarzy do ksiąg biblijnych, mniej oczywiste są natomiast komentarze do dzieł starożytności rzymskiej i chrześcijańskiej. Chronologię ich powstawania, również tę względną, da się ustalić jedynie w przybliżeniu. O pocieszeniu jakie daje filozofia Boecjusza było prawdopodobnie pierwszym dziełem, do którego Trevet napisał komentarz (przed 1304 r.). W pierwszej dekadzie XIV w. pracował nad komentarzem do Pięcioksięgu. Między 1307 a ok. 1315 r. ukończył komentarz do Kontrowersji Seneki Starszego, a następnie, przed rokiem 1317, do Tragedii Seneki Młodszego. Pod koniec drugiej dekady przygotował jeszcze komentarz do I i III dekady Ab Urbe condita Liwiusza (ok. 1319 r.), do Psalmów (1317–ok. 1321 r.) i do O Państwie Bożym św. Augustyna (przed 1321 r.?). W międzyczasie, zapewne między 1312 a 1318 r., napisał Trevet komentarz do Reguły św. Augustyna. Stan badań nad tym korpusem jest bardzo nierówny. Najwięcej uwagi poświęcono komentarzom do autorów klasycznych i Boecjusza, zazwyczaj analizowanym indywidualnie. Z całego zespołu jedynie komentarz do Tragedii jest dostępny w wydaniach krytycznych.
Doceniając potrzebę kontynuowania badań nad pojedynczymi komentarzami Treveta, wskażę na konieczność podejmowania równolegle prób całościowego ujęcia tego nurtu twórczości dominikanina. Omówię trzy aspekty. Po pierwsze, warunki pracy, na które składały się zwłaszcza wcześniejsza tradycja egzegetyczna i własne doświadczenie w komentowaniu danego tekstu (lub ich brak) oraz dostępność i jakość kopii komentowanego dzieła. Drugi dotyczy wyborów kompozycyjnych Treveta w odniesieniu do paratekstów (listy dedykacyjne, prologi) oraz właściwego komentarza. Trzeci wreszcie dotyczy treści komentowanych. W podejściu Treveta widoczna jest stopniowa koncentracja na littera kosztem głębszych sensów textus. Przystępując do komentowania kolejnych dzieł, Trevet często natrafiał na te same nazwy, pojęcia, tematy, które objaśniał w tych samych lub podobnych słowach, niekiedy wprowadzając nowe wiadomości, zaczerpnięte z tych samych lub innych źródeł. To napięcie między powtarzalnością i rutyną, z jednej strony, a innowacją i rozwojem z drugiej zilustruję objaśnieniami wybranych aspektów szeroko rozumianej kultury antycznej w komentarzach do dzieł Boecjusza, Seneki Starszego i Młodszego, Liwiusza oraz w komentarzu do O Państwie Bożym św. Augustyna.