W grudniu 1977 r., w londyńskiej siedzibie domu aukcyjnego Sotheby Parke Bernet & Co. wystawiono na sprzedaż ponad 70 średniowiecznych rękopisów. Wśród nich pojawił się bogato zdobiony rękopis Godzinek, powstały prawdopodobnie na pograniczu Flandrii i północnej Francji ok. 1475 r. Niewielki kodeks, o wymiarach 19,0 × 13,6 cm, na 114 pergaminowych kartach zawierał kalendarz w języku francuskim, a po nim łacińskie Officium de Sancta Cruce, Officium de Spiritu Sancto, Officium parvum Beatae Mariae Virginis, Septem psalmi paenitentiales cum litaniis i Officium defunctorum. Zachowana została oryginalna oprawa: deski i skóra cielęca ze ślepymi tłoczeniami, nieco uszkodzona (brak zapięć, naprawiany grzbiet).
Wszystkie strony zostały ozdobione bordiurami, a ponadto w rękopisie umieszczono 12 miniatur:
trzy pełnostronicowe
k. 46v: Narodzenie
k. 51v: Zwiastowanie pasterzom
k. 55v: Adoracja Mędrców
i dziewięć półstronicowych
k. 13r: Ukrzyżowanie
k. 17r: Zesłanie Ducha Świętego
k. 21r: Zwiastowanie
k. 36r: Nawiedzenie
k. 59r: Ofiarowanie w świątyni
k. 62v: Ucieczka do Egiptu
k. 58v: Rzeź niewiniątek
k. 72r: Dawid modlący się
k. 85r: Nabożeństwo za zmarłych
W odróżnieniu od wielu innych rękopisów oferowanych na aukcji w tym wypadku jego właściciel został określony ogólnym sformułowaniem „a Lady”. Brak także informacji o wcześniejszych posiadaczach, poza jednym. Mianowicie według katalogu pod przednią wyklejką widoczny jest odcisk dużej pieczęci herbowej o średnicy 63 mm z legendą: „Johannes […] rex polonie, serenissimus (?) dux lithanie […]”, a wymienioną w niej osobę zidentyfikowano jako Jana Olbrachta, króla Polski i wielkiego księcia Litwy w latach 1492–1501. Identyfikacja wydaje się być trafna, bowiem tekst ten, po korekcie (supremus zamiast serenissimus – wątpliwości co do właściwego odczytu miał już autor opisu), odpowiada legendzie pieczęci większej koronnej Jana Olbrachta, która brzmi: „S. JOHANN[E]S ALBERTUS DEI GRACIA REX POLONIE SUPREMUS DUX LITWANIE RUSSIE PRUSSIE [E]T HERES”. Także podany wymiar zgodny jest z pieczęcią większą Olbrachta, która miała średnicę 62 mm.
Lakoniczny opis katalogu Sotheby’s wywołuje więcej pytań niż odpowiedzi. Nie wiadomo bowiem, jaka to miałaby być pieczęć: czy pieczęć woskowa, czy może papierowa, opłatkowa? Gdyby to była ta pierwsza, to musiałaby być umieszczona w wydrążonym w okładzinie zagłębieniu, w przeciwnym wypadku już dawno uległaby zniszczeniu. W wypadku natomiast pieczęci papierowej trudno byłoby stwierdzić jej obecność pod wyklejką – można byłoby to zrobić jedynie po jej odklejeniu. Pomijając aspekt techniczny, wydaje się być mało prawdopodobne użycie przez władcę urzędowej pieczęci do celów prywatnych. W każdym razie nieznane są takie przypadki. Z drugiej jednak strony Sotheby’s to poważna firma, zatrudniająca wysokiej klasy specjalistów i dbająca o wizerunek, dlatego też trudno przyjąć, żeby pieczęć została wymyślona, że nie zauważono ewentualnego fałszerstwa, czy też – mając w tej kwestii wątpliwości – zdecydowano się to ewentualne fałszerstwo pominąć milczeniem. Tak więc chyba należałoby przyjąć, że Jan Olbracht kazał opatrzyć modlitewnik urzędową pieczęcią królewską. Może dlatego, że nie został on wykonany specjalnie dla króla (w takim wypadku herb zostałby umieszczony na pierwszej karcie Godzinek lub na karcie ochronnej), który stał się jego właścicielem dopiero po jakimś czasie od powstania?
Godzinki musiały wywołać duże zainteresowanie, ponieważ wycenione na 1500–2500 funtów zostały sprzedane z ponad dwukrotnym przebiciem w stosunku do maksymalnej wyceny – za 5200 funtów (9633 dolarów). Dla porównania, sześć innych iluminowanych Godzinek sprzedano podczas tej samej aukcji średnio za ok. 125% maksymalnej wyceny (od 75% do 158%). Można przypuszczać, że tak wysoką cenę rękopis uzyskał dzięki informacji o dawnym właścicielu.
Niecały rok później, w październiku 1978 r., rękopis ten zaoferowano na aukcji zorganizowanej przez Antiquariat Dr. Helmut Tenner KG w Heidelbergu. Wprawdzie opis jest krótszy, ale zawiera bardziej szczegółowe rozpisanie zawartości z informacją, że na początku każdej części znajduje się miniatura, podano też jej temat:
k. 1–12: Kalendarz
k. 13–16: Officium de Sancta Cruce
k. 17–20: Officium de Spiritu Sancto
k. 21–71: Officium parvum Beatae Mariae Virginis: k. 21r: Laudes, k. 46v: Prima, k. 51v: Tertia, k. 55v: Sexta, k. 59r: Nona, k. 62v: Vesperae, k. 68v: Completorium
k. 72–84: Septem psalmi paenitentiales cum litaniis
k. 85–112: Officium defunctorum (Vesperae, Matutinum, Laudes)
Zauważyć można brak jednej miniatury z k. 36r przedstawiającej Nawiedzenie św. Elżbiety przez Marię, jest to jednak zwykłe opuszczenie, ponieważ na początku opisu rękopisu podano, że zawiera on w sumie 12 miniatur, a w wykazie zawartości wymieniono tylko 11. Są też inne drobne różnice w opisie. Nieco inna wielkość kodeksu (19 × 14 cm) wynika ze zwyczajowego zaokrąglania wymiarów[1]. Również różnica w liczbie kart: 112 zamiast 114 jest łatwo wytłumaczalna. Ta druga jest pewna, ponieważ w katalogu Sotheby’s zamieszczono rozpisanie składek, z którego wynika taka właśnie objętość rękopisu. Jeżeli więc w ciągu 10 miesięcy nie utracono dwóch kart, można przyjąć, że uwzględnione zostały jedynie karty z foliacją, z pominięciem dwóch kart ochronnych, które często nie są numerowane. Także czas i miejsce powstania rękopisu w katalogu Tennera różni się od tego, co podano w katalogu Sotheby’s, przyjęto w nim bowiem, że powstał w drugiej połowie XV w. w północno-zachodniej Francji. I podobnie jak w Sotheby’s miejsce powstania uzasadniono występującymi w kalendarzu świętymi, ale bez podania szczegółów. Dodać należy, że w obu katalogach znalazła się informacja nie tylko o niewielkim uszkodzeniu oprawy (m.in. brak zapięć) i jej renowacji, ale także o uzupełnieniu dolnego marginesu k. 1 – prawdopodobnie w tym miejscu znajdował się niegdyś wpis własnościowy, który wycięto i uzupełniono margines kawałkiem pergaminu.
W katalogu aukcji w Heidelbergu zaskakujący jest brak jakiejkolwiek wzmianki o proweniencji Godzinek. Nasuwa się pytanie: dlaczego Helmut Tenner zdecydował się pominąć tę informację, mimo że zapewne nie tylko znał londyński katalog aukcyjny, ale nawet sam zakupił ten rękopis na aukcji Sotheby’s[2]? Doskonale przecież wiedział, że każda wiadomość dotycząca historii rękopisu, a zwłaszcza o tym, że należał do władcy, znacznie podbija jego cenę. Czyżby uznał – zakładając, że rzeczywiście pieczęć istniała – że mamy do czynienia z fałszerstwem? A może były inne powody ukrycia tej informacji? Może z jakichś powodów, pomijając proweniencję i wprowadzając trochę różne informacje, chciał ukryć fakt, że jest to ten sam rękopis, który był obecny na aukcji Sotheby’s w 1977 r. Niestety, nie można już uzyskać odpowiedzi na te pytania, ponieważ Helmut Tenner zmarł w 1986 r., a antykwariat, prowadzony później przez wdowę, Margrit Tenner (1933–2023), zakończył działalność po dwóch latach.
Ostatecznie Tenner wycenił Godzinki na 28 000 marek, czyli ok. 14 000 dolarów i za taką też cenę zostały one zakupione, prawdopodobnie przez prywatnego kolekcjonera, nie udało się bowiem odnaleźć rękopisu w zbiorach publicznych.
Tak więc pytanie, czy rzeczywiście mamy do czynienia z najstarszym zachowanym modlitewnikiem polskiego króla[3], pozostaje bez odpowiedzi, przynajmniej do czasu, aż ponownie pojawi się na rynku antykwarycznym.
Bardzo dziękuję prof. Jerzemu Kaliszukowi i dr Ewelinie Kaczor za pomoc w dotarciu do literatury.
[1] Na ogół przyjęto zaokrąglanie wymiarów z dokładnością do pół centymetra (a więc w tym wypadku powinno być 13,5 cm), ale H. Tenner zaokrąglał do całego centymetra, jak np. w wypadku Listów św. Pawła (poz. 6 w katalogu aukcyjnym), gdzie podał wymiary: 21 x 15 cm, podczas gdy w katalogu Sotheby’s z 14 grudnia 1977 r., wynoszą one 21,5 x 14,5, a w katalogu Les Enluminures z 10 grudnia 1998 r. – 21,4 x 14,2 – zob. Schoenberg Database of Manuscripts SDBM_MS_993.
[2] Świadczyć o tym może fakt, że w katalogu Tennera z 17–18 października 1978 r. pojawiły się także dwa inne rękopisy, które zostały sprzedane podczas aukcji Sotheby’s w 1977 r.: Tenner poz. 1 = Sotheby’s poz. 60, Tenner poz. 6 = Sotheby’s poz. 59.
[3] Najstarszy do tej pory znany i zachowany modlitewnik królewski należał do następcy Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i obecnie przechowywany jest w British Library, sygn. Add. MS 38603. Natomiast tzw. Modlitewnik Władysława Warneńczyka, przechowywany w Bodleian Library, sygn. MS Rawl. liturg. d. 6, wbrew zwyczajowemu tytułowi, powstał ok. 40 lat po śmierci Warneńczyka, a jego właścicielem był Władysław II Jagiellończyk, król Czech i Węgier.
Źródła ilustracji
Il. 1: Sotheby Parke Bernet & Co., Catalogue of Western Manuscripts and Miniatures. 14th December, 1977. London, 1977, lot 70
Il. 2: Kajetan W. Kielisiński, [Pieczęć koronna większa, mniejsza i pieczęć sygnetowa Jana Olbrachta], 1841, Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. G.23847/I (fragm.) [https://polona.pl/item/82858511]
Il. 3: Anitquariat Dr. Helmut Tenner KG Heidelberg, Auktion 120: Handschriften, Autographen, Wertvolle Bücher. 17.-18. Oktober 1978. Heidelberg, 1978, lot 7 (Tafel I)