Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w Warszawie poniosła poważne straty podczas II wojny światowej, chociaż nie tak wielkie, jak Biblioteka Narodowa czy Biblioteka Ordynacji Krasińskich. Pierwsze szkody nastąpiły już na samym początku wojny, kiedy to 7 września 1939 r. magazyn rękopisów został zburzony uderzeniem bomby, kilkanaście zaś dni później, 25 września, kolejnych zniszczeń dokonał pożar biblioteki. Wówczas to przepadło ok. 1000 rękopisów zinwentaryzowanych, czyli połowa tej części zbioru, oraz ok. 10 000 jednostek niezinwentaryzowanych, typu archiwalnego, głównie nowożytnych, starsze bowiem, zwłaszcza najcenniejsze, umieszczono wcześniej w piwnicach.
Wprawdzie biblioteka uniknęła wcielenia do utworzonej przez Niemców Staatsbibliothek Warschau, co skończyłoby się zapewne całkowitym zniszczeniem zbiorów w październiku 1944 r., to jednak okupanci kilkakrotnie usiłowali ją ograbić. W listopadzie 1939 r. zabrali skrzynię zawierającą najcenniejsze rękopisy: Kodeks supraski (BOZ 201), Sakramentarz tyniecki (BOZ 8), Kodeks zamojski zawierający m.in. Kronikę Galla Anonima (BOZ 28) oraz ok. 60 innych, głównie iluminowanych, zwrócili je jednakże po dwóch latach. Kolejne rabunki miały miejsce w styczniu i lutym 1940 r., kiedy to zarekwirowano następne rękopisy, w tym wiele średniowiecznych, m.in. kolekcję włoskich rękopisów o kolejnych sygnaturach od BOZ 12 do BOZ 21.
Już po powstaniu warszawskim, w listopadzie 1944 r., ewakuowano cenniejsze zbiory do Görbitsch (dzisiaj Garbicz, ok. 30 km na wschód od Słubic) do majątku Elharda von Riesselmann (–1945), służącego od 1944 r. jako alternatywne mieszkanie Hansa Franka (1900–1946). Po wkroczeniu na ten teren Armii Radzieckiej spoczywające w zamku skrzynie zostały uznane za mienie niemieckie i przewiezione do Moskwy, gdzie złożono je w Państwowej Bibliotece ZSRR im. W.I. Lenina. Wkrótce jednak zbiory zostały rozpoznane jako polskie i wróciły do Polski w dwóch turach: w 1947 i 1958 r.
W ciągu następnych lat doszło do zwrotu pojedynczych rękopisów, które omyłkowo znalazły się w innych zbiorach, ale także do przekazywania rękopisów pochodzących z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, a znajdujących się już jako depozyt w Bibliotece Narodowej, do innych zbiorów, np. do Archiwum Głównego Akt Dawnych, czy do Pragi (rękopis Biblii czeskiej o sygn. BOZ 7 przekazany w zamian za autograf Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium otrzymany od Czechów, obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 10000). Ostatecznie do niedawna szacowano, że Biblioteka Ordynacji Zamojskiej utraciła podczas wojny ok. 14 średniowiecznych rękopisów, na co najmniej 119 posiadanych przed wojną.
Tymczasem, podczas prac nad rejestracją rękopisów średniowiecznych w ramach projektu Manuscripta.pl okazało się, że utracone rękopisy nie zostały bezpowrotnie zniszczone. Trzy odnaleziono niedaleko miejsca, w którym przed wojną były przechowywane. Jeden, noszący dawną sygnaturę BOZ 10 i zawierający dzieła głównie Pseudo-Atanazego, podczas okupacji był prezentowany na wystawie Sichergestellte Kunstwerke na Wawelu i w 1946 r. trafił do Muzeum Narodowego w Warszawie. Dwa kolejne znalazły się znacznie później, w 1964 r., w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi. Pierwszy z nich, to mały modlitewnik francuski z pierwszej połowy XV w., dawna sygnatura BOZ 31, a drugi – XIV-wieczny, jeszcze mniejszych rozmiarów (6,5 x 4,5 cm) rękopis iluminowany Liber psalmorum, dawna sygnatura BOZ 43. Ponadto do tej biblioteki trafił jeszcze jeden rękopis z biblioteki ordynackiej o sygnaturze BOZ 34 (obecnie akc. 8064): Zwierciadło starozytney obserwancyi Zakonu Oyca Patryarchy naszego S. Franciszka…, z 1777 r. Nie udało się ustalić, w jaki sposób rękopisy te zostały wyprowadzone ze zbiorów BOZ, być może pochodziły ze skrzyni z kodeksami zarekwirowanymi przez Niemców w listopadzie 1939 r.
Pierwszym rękopisem średniowiecznym pochodzącym ze zbiorów biblioteki ordynackiej, a odnalezionym poza granicami Polski, był kodeks o dawnej sygnaturze BOZ 126, zawierający pięknie zdobione Godzinki z przełomu XV i XVI w., powstałe najprawdopodobniej w Burgundii, które książę Władysław Emanuel Lubomirski (1824–1882)[1] podarował w 1871 r. Tomaszowi Zamoyskiemu (1832–1889). Przechowywany jest w zbiorach dawnej Państwowej Biblioteki ZSRR im. W.I. Lenina, obecnie Rosyjskiej Bibliotece Państwowej. Można byłoby się domyślać, że jest to pozostałość ze zbioru przewiezionego w 1945 r. z Görbitsch do Moskwy, ale przeciwko temu przemawia fakt, że przez pewien czas rękopis był w rękach prywatnych i został zakupiony przez tę bibliotekę dopiero w 1986 r.
Nie wiadomo kiedy zaginął rękopis zawierający Florilegium Idziego z Benewentu zapisany w Katalogu Józefa Przyborowskiego[2] jako Beneventanus Aegidius, Speciosa Antiquorum Dicta (BOZ 133). Odnalazł się w Beinecke Library Uniwersytetu Yale, gdzie otrzymał sygnaturę Marston MS 119. Nieznane też są jego losy powojenne, wiadomo tylko, że w 1958 r. Laurence C. Witten (1926–1995) kupił rękopis w antykwariacie Nikolaus Rauch S.A. w Genewie, by tego samego roku sprzedać go znanemu bibliofilowi Thomasowi E. Marstonowi (1904–1984), którego zbiory trafiły do Beinecke Library.
Większa partia rękopisów pochodzących z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej znalazła się w innej bibliotece tegoż uniwersytetu, w Lillian Goldman Law Library. Wcześniej była mowa o zarekwirowaniu na początku 1940 r. kolekcji 10 włoskich rękopisów zakupionych przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego (1755–1821). Wszystkie były pergaminowe, miały iluminacje i bogate oprawy, a zawierały różne dokumenty dożów weneckich: Leonardo Loredano (1436–1521) i Andrea Gritti (1455–1538) z lat 1503–1530, były wśród nich także trzy późniejsze, z 1565, 1569 i 1590 r. Rękopisy te trafiły prawdopodobnie do Hansa Franka, a późniejsze losy nie zostały jeszcze dokładnie przebadane. Siedem z nich zostało zakupionych już w 1956 r. przez wspomnianą Law Library w New Haven. Były to rękopisy o dawnych sygnaturach: BOZ 12 (Institutio in potestatem civitatis Bergomi data Laurentii Venerio ab Andrea Griti duce Venetiarum), BOZ 13 (Constitutio pro Consiliariis Reipublicas Venetiarumz 1569 r.), BOZ 14 (Institutio in dignitatem Capitanei Rodigii (i.e. Rovigo) Andrea Herizo a Leonardo Lauredano duce Venetiarum data), BOZ 15 (Actus potestatis super civitatem Cremae commissae Federico Reynario a Leonardo Lauredano duce Venetiarum), BOZ 16 (Institutio data a Leonardo Loredano duce Venetiarum Petro Fusculo in Rectorem insulae Caneae), BOZ 17 (Actus potestatis supra civitatem Veronae Foederico Rhenerio ab Andrea Griti duce Venetiarum data) i BOZ 18 (Institutio Phederici Reynerii in dignitatem Rectoris insulae Cretae a Leonardo Lauredano duce Venetiarum). Dla ukrycia proweniencji wszystkie zostały pozbawione oryginalnych opraw, zaopatrzonych na wyklejce w ekslibrisy BOZ z 1802 r. Zamiast nich wykonano oprawy z tektury obciągniętej pergaminem. Mimo to zostały zidentyfikowane jako należącego do biblioteki Zamoyskich nie tylko dzięki tytułom, zgodnym ze wspomnianym Katalogu Przyborowskiego, ale również dzięki oryginalnym sygnaturom BOZ umieszczonym na ogół na verso karty ochronnej.
Kolejny kodeks z tej kolekcji, o dawnej sygnaturze BOZ 19 (z ok. 1590 r.) odnalazł się w British Library, sygn. Davies 849, dokąd trafił wraz z innymi rękopisami darowanymi tej bibliotece w 1968 r. przez Henry’ego Daviesa (1897–1977). Wiadomo, że brytyjski bibliofil zakupił rękopis od antykwariusza Bernarda H. Breslauera (1918–2004), ten zaś wszedł w jego posiadanie podczas aukcji Sotheby’s w 1962 r., na której rękopis został wystawiony przez Czesława Bednarczyka (1912–1994). Co ciekawe, rękopis ten jeszcze po wojnie był w Polsce. Odnaleziony w Krakowie został przesłany w 1948 r. do Muzeum Narodowego w Warszawie w celu przekazania dawnym właścicielom, do tego jednak nie doszło, a rękopis znalazł się poza granicami Polski[3].
Skoro już jesteśmy przy tej kolekcji, to warto dodać, że pozostałe dwa rękopisy, Ordo consilii ducalis in Venetia z 1565 r. (BOZ 20) oraz Institutio a Leonardo Lauredano duce Venetiarum data Hieronymo Mauro in potestatem terrae Martinenghi z 1519 r. (BOZ 21) zostały zwrócone z Krakowa jeszcze podczas okupacji i odbyły wraz z pozostałymi rękopisami BOZ tułaczkę z Warszawy do Görbitsch, potem do Moskwy i z powrotem do Warszawy, o czym świadczą oznaczenia nadawane rekwirowanym rękopisom w Moskwie: numer dawnego fondu Państwowej Biblioteki ZSRR im. W.I. Lenina „Инностраное собрание” umieszczanego w postaci drukowanego numeru na oprawie oraz w środku, na ogół na wyklejce: „Ин. numer”, np. w rękopisie BOZ 21.
Jak wspomniano, do niedawna brak było informacji o losie 14 utraconych średniowiecznych rękopisów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej i na ogół uważano, że zostały zniszczone. Dzięki jednak prowadzonym poszukiwaniom w ramach projektu Manuscripta.pl udało się odnaleźć 11 spośród nich, a przy okazji zarejestrowane zostały jako istniejące trzy późniejsze zaginione rękopisy tej biblioteki. W chwili obecnej nadal nie odnaleziono trzech średniowiecznych rękopisów BOZ:
BOZ 30 – Liber precum latinarum et gallicarum cum calendario (XV w., pergamin, octavo, ok. 140 k.);
BOZ 34 – Liber precum latinarum, gallicarum et italicarum cum calendario (XV w., pergamin, octavo, 180 + 13 k.);
BOZ 158 – Zbiór zawierający m.in. dzieła Jana Chryzostoma (XV w.?, papier, quarto, 120 k.).
Może i one kiedyś się odnajdą, chociaż trzeba zaznaczyć, że oba modlitewniki były nieobecne w zbiorach Biblioteki Ordynacji Zamojskiej już w 1911 r., o czym wzmiankuje Tadeusz Korzon przy ich opisach w Katalogu Przyborowskiego.
[1] W literaturze poświęconej temu rękopisowi myli się Władysława Emanuela Zamoyskiego, przyrodnika i działacza filantropijnego z Władysławem Zamoyskim, żyjącym w latach 1866–1934, który wprawdzie był mecenasem sztuki, trudno jednak przyjąć, by mógł ofiarować rękopis starszemu o 34 lata Tomaszowi, mając przy tym zaledwie 5 lat.
[2] PRZYBOROWSKI, Józef, KORZON, Tadeusz, Katalog rękopisów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej 1-201, rps Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ 2060 [https://polona.pl/item/61884978].
[3] Więcej na temat tego rękopisu zob. BARTOLI, Antonia, ‘Findings from the bindings: An overview of Nazi-Era spoliation research at the British Library,’ in: KÖSTNER-PEMSEL, Christina, STADLER, Elisabeth, STUMPF, Markus (eds.), Künstliche Intelligenz in Bibliotheken : 34. Österreichischer Bibliothekartag Graz 2019, Graz, 2020 [https://unipub.uni-graz.at/obvugruniver/periodical/titleinfo/5274691].