Skip to main content

Zaginione/Odnalezione. Losy rękopisów z Kamienia Pomorskiego

Gdy w 1939 r. Erwin Ackerknecht, ówczesny dyrektor Biblioteki Miejskiej w Szczecinie, wydał polecenie o zabezpieczeniu jej najcenniejszych zbiorów, nie spodziewał się, że zabytki te będą podlegały niszczeniu, ulegną rozproszeniu i staną się ofiarą szabru. Obiekty rozlokowane w piwnicach Miejskiej Kasy Oszczędności (Städtische Sparkasse) w Szczecinie oraz w dworach właścicieli ziemskich w Jagowie (Jagow), Boguszynach (Friedrichsfelde), Tychowie (Groß Tychow), Pęzinie (Pansin), Śniatowie (Schnatow) i Kamiennym Moście (Steinhöfel) miały przetrwać drugą wojnę światową, a następnie wrócić na swoje prawowite miejsca. Niestety Biblioteka Miejska, podobnie, jak wiele innych instytucji, poniosła ogromne straty. Część została zniszczona, część rozproszona, wiele ksiąg w nieznanych okolicznościach trafiło w prywatne ręce, a później do różnych książnic w Polsce i zagranicą. Na zabezpieczoną kolekcję składały się najcenniejsze zbiory Biblioteki Miejskiej, tj. pomeranika, inkunabuły i niektóre stare druki, a także rękopisy średniowieczne, w tym także 41 średniowiecznych rękopisów z kapituły katedralnej w Kamieniu Pomorskim.

Bezpośrednio po wojnie w zbiorach szczecińskiej biblioteki znalazło się jedynie dwanaście kodeksów rękopiśmiennych o kamieńskiej proweniencji. W 1998 r. Cecylia Judek i Urszula Szajko podały, że powojenne kwerendy doprowadziły do zlokalizowania w polskich zbiorach kolejnych czternastu rękopisów. Dane te były przytaczane jeszcze w 2014 r. przez Agnieszkę Borysowską. Poszukiwania, które przeprowadzono w ramach projektu Manuscripta.pl spowodowały, że dziś znana jest lokalizacja 34 rękopisów, w tym jednego w niepełnej formie, a także kilku kodeksów, które prawdopodobnie pochodzą z Kamienia Pomorskiego, lecz ich proweniencję należy jeszcze potwierdzić.

Jak już wspomniano, dwanaście kodeksów bezpośrednio po wojnie trafiło do Książnicy Pomorskiej. W Bibliotece Narodowej w Warszawie przechowywanych jest jedenaście kodeksów – w tym pięć części jednego, przechowywanych pod jedną sygnaturą w pięciu tomach (tj. Cam. Cod. 8). Siedem rękopisów, w tym kolejne pięć składek jednego, znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. W bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich przechowywany jest jeden cały rękopis oraz składka dalszego. Po jednym kodeksie znajduje się w Bibliotece Raczyńskich, Archiwum Krakowskiej Prowincji Zakonu Karmelitów Bosych oraz w Aberdeen University Library. Składki tego samego kodeksu, co w pozostałych instytucjach, znajdują się także w Bibliotece PAN w Gdańsku (dwie składki), Bibliotece Kórnickiej (trzy składki), a także w trzech zagranicznych instytucjach – Beinecke Library (dwie składki), Berkely Law Library (dwie składki) oraz Bibliotece Królewskiej w Belgii (dwie składki).

Spośród wszystkich dotychczas odnalezionych rękopisów, szczególnym przypadkiem jest Cam. Cod. 8, który prawdopodobnie pod koniec lat 50. został podzielony na składki i w takiej formie był sprzedawany. Powojenna historia tego rękopisu, a także dwóch innych, wiąże się z jedną z głośnych afer przemytniczo-dewizowych PRL. W latach 60. i 70. zorganizowana grupa przestępcza wywoziła z Polski dzieła sztuki i różnego rodzaju zabytki, jednocześnie sprowadzając do kraju spore ilości złota oraz zagraniczną walutę. W procesie skazano 10 osób, a jedną z nich był Leon Dygas – katolicki ksiądz, u którego skonfiskowano około tysiąca zabytkowych obiektów, w tym także średniowieczne i nowożytne rękopisy, inkunabuły, stare druki, autografy, średniowieczne i nowożytne dokumenty – łącznie 122 obiekty. Wśród dowodów rzeczowych znalazły się dwa pełne rękopisy z Kamienia Pomorskiego – Cam. Cod. 26 i 36 oraz cztery części Cam. Cod. 8 – obecnie przechowywane w Bibliotece Narodowej.

Obiekty skonfiskowane u Leona Dygasa, m.in. rękopisy z Kamienia Pomorskiego (IPN BU 3940/1 t. 32, s. 138).

Z zeznań Leona Dygasa wiadomo, że dwa pełne rękopisy (Cam. Cod. 26 i 36) nabył na przełomie 1968/1969 r. od o. Sykstusa Antoniego Adamczyka, karmelity bosego. Oba rękopisy zostały skradzione przez o. Sykstusa z klasztoru Karmelitów Bosych w Poznaniu, a pieczęć na jednym z nich została przez niego własnoręcznie wymazana, w celu zatuszowania proweniencji kodeksu. Z zeznań ojca Sykstusa wiadomo tylko tyle, że rękopisy zostały podarowane bibliotece klasztornej przez anonimowego darczyńcę. Cztery części Cam. Cod. 8 Leon Dygas nabył ok. 1960 r. w antykwariacie Antoniego Chomickiego w Łodzi, mając świadomość, że są to części tego samego rękopisu.

Zakupione przez Dygasa części nie były jedynymi, które znajdowały się w posiadaniu Chomickiego. W 1959 r. jedną część Chomicki sprzedał Bibliotece Ossolineum. W 1960 r. kolejną Bibliotece Narodowej, a w 1965 r. także Bibliotece Kórnickiej. Cztery części Cam. Cod. 8, dwie w Bibliotece Kórnickiej i dwie w Bibliotece Gdańskiej PAN, pochodzą z antykwariatu A. Wesołowskiego w Zakopanem. Rękopis belgijskiej Biblioteki Królewskiej został zakupiony od Jules Tamara w 1966 r., a składki znajdujące się w Bibliotece Jagiellońskiej zakupiono w 1977 r. od Wojciecha Bały. Prześledzenie losów kodeksów sprzedanych na zagranicznych aukcjach jest niemożliwe, gdyż domy aukcyjne dbają o anonimowość swoich klientów. Wiadomo jednak, że składki znajdujące się w Beinecke Library trafiły na aukcję w 2020 r.

W 1879 r. Hugo Lemcke wydał katalog rękopisów z Kamienia Pomorskiego, w którym znaleźć można opisy wspomnianych 42 rękopisów. Treść Cam. Cod. 8 podzielił na 29 części – zgodnie z tym podziałem rękopis został rozczłonkowany i był sprzedawany. Odnalezione części składają się na niecałe 75% kodeksu. Wciąż pozostaje do znalezienia siedem części Cam. Cod. 8 (c, d, h, k, p, w oraz dd), a także siedem pełnych kodeksów (Cam. Cod. 1, 3, 6, 10, 13, 19, 41). Nieznana pozostaje także lokalizacja rękopisu Cam. Cod. 2, o którym wiadomo, że w latach 1983–2011 znajdował się w Bergendal Collection pod sygn. MS 59, w największej prywatnej kolekcji rękopisów średniowiecznych w Ameryce Północnej, stworzonej przez Josepha Pope’a (1921–2010). W 2011 r. rękopis został sprzedany przez dom aukcyjny Sothesby’s, na aukcji Western Manuscripts and Miniatures. Na stronie domu aukcyjnego znaleźć można podobiznę jednej karty oraz opis kodeksu .

Poniżej znajduje się lista dotychczas odnalezionych rękopisów:

Berkely (CA), Berkeley Law Library
Robbins MS 125 (Cam. Cod. 8, cz. n–o)

Bruksela, Koninklijke Bibliotheek van België
IV.403 (Cam. Cod. 8, cz. s–t)

Gdańsk, Biblioteka PAN
Akc. 29 t. 1 (Cam. Cod. 8, cz. a)
Akc. 29 t. 2 (Cam. Cod. 8, cz. i)

Kórnik, Biblioteka Kórnicka:
2654 (Cam. Cod. 8, cz. g)
2672 (Cam. Cod. 8, cz. v)
11116 (Cam. Cod. 8, cz. f)

Kraków, Biblioteka Jagiellońska
Przyb. 181/66 (Cam. Cod. 7)
Przyb. 182/66 (Cam. Cod. 12)
Przyb. 183/66 (Cam. Cod. 40)
Przyb. 184/66 (Cam. Cod. 41)
Przyb. 20/77 (Cam. Cod. 8, cz. x, y, z, aa, bb)
Przyb. 31/91 (Cam. Cod. 11)
Przyb. 32/91 (Cam. Cod. 29)

New Haven, Beinecke Rare Book and Manuscript Library
MS 1271 (Cam. Cod. 8, cz. cc)
MS 1272 (Cam. Cod. 8, cz. l)

Poznań, Biblioteka Raczyńskich
Rkp. 1470 (Cam. Cod. 28)

Szczecin, Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica
Cod1 (Cam. Cod. 17)
Cod2 (Cam. Cod. 18)
Cod3 (Cam. Cod. 21)
Cod4 (Cam. Cod. 23)
Cod5 (Cam. Cod. 24)
Cod6 (Cam. Cod. 27)
Cod7 (Cam. Cod. 33)
Cod8 (Cam. Cod. 34)
Cod9 (Cam. Cod. 39)
Cod14 (Cam. Cod. 9)
Cod15 (Cam. Cod. 15)
Cod16 (Cam. Cod. 16)

Warszawa, Biblioteka Narodowa
8057 II (Cam. Cod. 38)
8058 III (Cam. Cod. 14)
8059 I (Cam. Cod. 32)
8060 III (Cam. Cod. 22)
8061 III (Cam. Cod. 25)
8068 III (Cam. Cod. 37)
8071 II (Cam. Cod. 5)
8088 III t. 1 (Cam. Cod. 8, cz. b)
8088 III t. 2 (Cam. Cod. 8, cz. m)
8088 III t. 3 (Cam. Cod. 8, cz. q)
8088 III t. 4 (Cam. Cod. 8, cz. r)
8088 III t. 5 (Cam. Cod. 8, cz. u)
8089 III (Cam. Cod. 26)
8090 III (Cam. Cod. 36)
8095 III (Cam. Cod. 30)

Wrocław, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
Akc. 18/59 (Cam. Cod. 20)
Akc. 37/59 (Cam. Cod. 8, cz. e)

Więcej szczegółów w artykule: Karolina Piszczałka, Powojenne losy rękopisów z Kamienia Pomorskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2023, nr 4, 127–151.

Manuscripta
Privacy Overview

Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk jest administratorem danych osobowych przetwarzanych w związku z użytkowaniem strony internetowej https://manuscripta.pl/. Mając na uwadze poszanowanie konstytucyjnej zasady prawa do prywatności, administrator wdrożył niezbędne procedury oraz polityki dotyczące ochrony danych osobowych. Ich stosowanie służy realizacji wszystkich wymogów i standardów wynikających m.in. z rozporządzenia Parlamentu i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) – popularnie zwanego RODO.

Dokładamy szczególnych starań, aby dane osobowe były przetwarzane zgodnie z prawem, rzetelnie i w sposób przejrzysty. Dane są zbierane i przetwarzane w konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnionych celach. Dbamy o to, aby przetwarzać dane jedynie w niezbędnym zakresie oraz by zawsze były prawidłowe i w razie potrzeby aktualizowane. Dane osobowe są przetwarzane w okresie nie dłuższym niż jest to niezbędne do realizacji celów przetwarzania lub nie dłużej niż to wynika z przepisów prawa. Jednocześnie z przestrzeganiem wyżej wymienionych zasad, za nadrzędną wartość przyjmujemy dbałość o integralność oraz poufność danych osobowych przetwarzanych w Instytucie.

Każda osoba, której dane dotyczą, może zwrócić się do Inspektora Ochrony Danych – p. Mateusza Sieka, we wszystkich kwestiach związanych z przetwarzaniem i ochroną danych osobowych przez administratora. Kontakt możliwy jest za pośrednictwem poczty elektronicznej: iod.ihn@bims.home.pl.

W celu świadczenia usług na najwyższym poziomie strona internetowa https://manuscripta.pl/ używa plików cookies. Są to niewielkie pliki tekstowe wysyłane przez serwisy internetowe i zapisywane w urządzeniach odbiorcy (komputerach, smartfonach itp.). Korzystamy z:

Plik ciasteczka Data wygaśnięcia Dostawca Cel
_ga 2 lata Google Analytics Rejestruje unikatowy identyfikator, który służy do generowania danych statystycznych o sposobie korzystania przez osobę odwiedzającą z witryny
_ga_# 2 lata Google Analytics Wykorzystywany jest do zbierania danych o liczbie odwiedzin użytkownika na stronie internetowej oraz dacie pierwszej i ostatniej wizyty

 

Informacje te nie służą identyfikacji osób fizycznych, wiele plików cookies ma dla nas charakter zanonimizowany – bez dodatkowych informacji, na ich podstawie nie jesteśmy w stanie zidentyfikować tożsamości osób odwiedzających stronę. Wykorzystujemy je wyłącznie w celach statystycznych oraz dla poprawy funkcjonowania naszej witryny. Nie zabiegamy o identyfikację osób odwiedzających stronę internetową, a plików cookies nie przekazujemy innym podmiotom – nieupoważnionym przez administratora.

Większość przeglądarek internetowych umożliwia zmianę ustawień plików cookies. Może to jednak mieć wpływa na niektóre funkcjonalności odwiedzonych stron. Zmiany w zakresie zgód na wykorzystywanie plików cookies można wprowadzić również pod tym linkiem i będą się one odnosiły wyłącznie do strony internetowej https://manuscripta.pl/.

Na naszej stronie internetowej mogą znajdować się odesłania do innych stron internetowych, którymi nie administrujemy. Nie możemy ponosić odpowiedzialności za zasady prywatności obowiązujące na tych stronach, dlatego zachęcamy do każdorazowego weryfikowania polityk prywatności/plików cookies.

W związku z prowadzoną korespondencją Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk przetwarza dane osobowe nadawców i adresatów, w tym osób korespondujących z wykorzystaniem skrzynek poczty elektronicznej wskazanych na stronie internetowej. Klauzula informacyjna dotycząca przetwarzania tych danych osobowych znajduje się pod tym linkiem https://www.ihnpan.pl/wp-content/uploads/2019/01/klauzula_dla_nadawcow_i_adresatow.pdf.

Aktualna wersja niniejszej Polityki prywatności pochodzi z września 2023 r.